We wstępie należy dokonać rozróżnienia zabiegów 1) medycyny estetycznej tj. zabiegów kosmetycznych oraz chirurgii plastycznej, których celem jest wyłącznie poprawa wyglądu pacjenta od 2) zabiegów rekonstrukcyjnych, mających na celu poprawę zdrowia pacjenta – przywrócenie mu funkcji danego organu lub likwidacji okaleczenia. W niniejszym artykule chciałabym przedstawić kwestie zgody na zabiegi estetycznie, które wykonywane są w celu poprawy wyglądu pacjenta.
W latach 20-tych XX wieku zabiegi medycyny estetycznej były niedopuszczalne ze względu na brak celu leczniczego oraz poważne ryzyko dla zdrowia pacjenta, które za sobą niosły. Taki zakaz uzasadniany był brakiem specjalistów w tej dziedzinie oraz ogromnym ryzykiem przy wykonywaniu takich zabiegów. Odpowiedzialność za szkodę powstałą podczas czynności podjętych bez terapeutycznej konieczności i bez korzyści dla zdrowia pacjenta, nawet jeśli zabieg był przeprowadzony lege artis, obarczała lekarza. Niezależnie od zgody pacjenta lub jej braku uważano, że lekarz powinien odpowiadać za wykonanie tego rodzaju zabiegów. Dominował pogląd, iż lekarz nie powinien wykonywać zabiegów w celu innym niż leczniczy, jako że niedoskonałość fizyczna nie jest chorobą, która zagraża zdrowiu człowieka.
Z upływem lat poglądy, doktryny i orzecznictwa uległy zmianie. Wykonywanie zabiegów medycyny estetycznej stało się legalne, jak każdy inny zabieg, zaczęto dostrzegać pozytywny wpływ usunięcia „wad urody” na zdrowie psychiczne pacjentów.
Zabieg medycyny estetycznej przeprowadzany za zgodą pacjenta jest dopuszczalny. Taka zgoda, najlepiej w formie pisemnej, musi być poprzedzona przeprowadzeniem wywiadu z pacjentem. Lekarz wykonujący zabieg z zakresu medycyny estetycznej powinien precyzyjnie poinformować pacjenta o wszelkich przeciwskazaniach, przebiegu zabiegu, a także alternatywnych metodach leczenia oraz wszelkich możliwych komplikacjach oraz ryzyku, które da się przewidzieć, według obecnego stanu wiedzy. Ważny jest również moment uzyskania zgody – powinna ona poprzedzać wykonanie świadczenia, nie zaś być udzielana dopiero po wykonaniu zabiegu – zgoda następcza pozbawiona jest mocy prawnej i jej konsekwencją może być odpowiedzialność lekarza za wykonanie nielegalnego zabiegu. Odpowiedzialność za wykonanie zabiegu bez zgody pacjenta powstaje niezależnie od tego, czy zabieg został dokonany lege artis. Wyrażenie zgody musi być wynikiem swobodnej decyzji osoby ją składającej, powstałej na gruncie należytego rozpoznania wszystkich okoliczności faktycznych. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego: „Wymaganie zgody pacjenta na podjęcie zabiegu operacyjnego wyłącznie dla celów estetycznych (polepszenia wyglądu zewnętrznego) jest zachowane tylko wtedy, gdy został on uprzednio dostatecznie poinformowany także o szczególnych – czyli wszelkich mniej lub bardziej możliwych do przewidzenia – skutkach interwencji, nie stwarzającej dla niego ryzyka wyższego od przeciętnego.” [Wyrok Sądu Najwyższego z 5 XI 1980r., II CR 280/80]. Sąd Najwyższy wydał takie orzeczenie w odniesieniu do następującego stanu faktycznego: pacjentka poddała się zabiegowi usunięcia tzw. kępek żółtych z lewej powieki, bez żadnych wskazań leczniczych, wyłącznie w celu estetycznym. Konsekwencją zabiegu było oszpecenie oraz niedomykanie się powiek, a także zapalenie rogówki – w wyniku czego pacjenta został inwalidką III grupy. Najważniejszym argumentem pacjentki podczas rozpatrywania tej sprawy w sądzie był fakt, iż nie poddałaby się tej operacji, gdyby uzyskała informacje o ryzyku i możliwych komplikacjach. W każdym przypadku lekarz przed wykonaniem zabiegu medycyny estetycznej powinien dokonać oceny ryzyka, a w przypadku, gdy ryzyko nie pozostaje w rozsądnym stosunku do oczekiwanego rezultatu związanego z polepszeniem wyglądu pacjenta – lekarz powinien odmówić dokonania zabiegu.
Ponadto prawidłowa zgoda pacjenta na zabieg medycyny estetycznej powinna zawierać nazwę preparatu, którego lekarz użyje podczas zabiegu oraz wszelkie możliwe skutki uboczne związane z jego zastosowaniem – może być to załącznik w postaci ulotki producenta/importera danego preparatu. Ważne, aby lekarz w rozmowie z pacjentem cierpliwie i dokładnie przedstawił mu wszelkie informacje dotyczące planowanego zabiegu, pozwolił na zadawanie pytań oraz wyrażanie wątpliwości.
Podsumowując należy stwierdzić, że zabiegi medycyny estetycznej stają się coraz bardziej powszechne. Lekarze powinni dbać o to, aby ich wykonywanie było poprzedzone wyrażeniem świadomej zgody przez pacjenta. W przeciwnym razie mogą odpowiadać za wykonanie, ze względu na brak zgody, pozbawionego legalności zabiegu oraz za wszelkie powstałe na jego skutek szkody. Nie ma wzoru zgody idealnej, której uzyskanie zwalniałoby lekarza z wszelkiej odpowiedzialności, jednakże niezależnie od formy konkretnej zgody należy pamiętać o elementach jej towarzyszących: podaniu informacji o zabiegu i metodzie jego wykonania, możliwych negatywnych następstwach a przede wszystkim cierpliwej i rzeczowej rozmowie z pacjentem, w której znajdzie się czas na zadawanie pytań.